door G. van Wingerde
Al sinds mijn middelbare school heb ik Hugo’s Les Misérables in drie deeltjes van de Franse uitgeverij Garnier Flammarion in mijn boekenkast staan. Nooit is het mij gelukt om daar helemaal doorheen te komen. Wat dat betreft is de huidige integrale vertaling een geschenk uit de hemel. En gelukkig is er niet bezuinigd op deze Nederlandse uitgave. Ondanks zijn omvang, in ‘kleine druk’ nog altijd ruim 1300 bladzijden, is de uitgave uiterst prettig lees- en hanteerbaar. Alles deugt: de kwaliteit van de vertaling, de overzichtelijke ‘bladspiegel’, de vele toelichtende en verklarende ‘voetnoten’ die onderaan de betreffende pagina’s staan, dus direct bij de tekst…
“De roman Les Misérables van Victor Hugo (1802-1885) behoort tot de grootste klassiekers van de wereldliteratuur. Hugo schreef zijn monumentale, sociaal bewogen roman, die in 1862 verscheen, naar eigen zeggen ‘voor alle volkeren’. Mede door de talrijke theater-, musical- en filmbewerkingen is het verhaal van de dwangarbeider Jean Valjean, het weesmeisje Cosette, de straatjongen Gavroche en de vele andere personages inderdaad mondiaal cultureel erfgoed geworden. De roman getuigt van een grote betrokkenheid bij het lot van de minstbedeelden in de maatschappij en is onder veel meer een aanklacht tegen een genadeloze justitie die voor de levensomstandigheden van de ‘miserabelen’ geen oog heeft. Maar ook andere maatschappelijke klassen worden in Hugo’s meeslepende relaas over individu en maatschappij betrokken. Van het zowel boven- als ondergrondse leven van het negentiende-eeuwse Parijs geeft de roman een onvergetelijk portret. De gebeurtenissen spelen in de decennia na de Franse Revolutie. Les Misérables was lange tijd alleen in sterk verkorte uitgaven in het Nederlands te lezen, die geen recht deden aan dit imposante literaire bouwwerk. Dat laatste geldt ook voor de vele filmische en theatrale bewerkingen, want Hugo’s verhaal is zoveel rijker en verrijkender. De miserabelen is een volledige vertaling van deze immense roman en de eerste uitgave die door middel van een uitgebreide annotatie de lezer inzicht biedt in de historische context van de gebeurtenissen in het boek.” (Uitgeverstekst)
Voor mij is Les Misérables als roman even weergaloos als Tolstojs monumentale Oorlog en Vrede, dat min of meer terzelfder tijd werd uitgegeven (1867). Net als Oorlog en Vrede wemelt het in Les Misérables van de filosofische en sociologische beschouwingen over de inrichting van stad, staat en maatschappij. En evenals Tolstoj neemt Hugo duidelijk stelling in het sociaal-politieke debat. Toch is de stijl van Hugo’s roman wezenlijk anders dan die van de grote Russische schrijver. Minder formeel met name, dichter ‘op de handeling’. Humor, ernst, sociale bewogenheid en politieke strijdbaarheid wisselen elkaar af. De schrijver is (als verteller) direct aanwezig en betrokken in zijn verhaal.
“Wat ons betreft, wij respecteren sommige dingen uit het verleden en zijn bereid het in zijn geheel te sparen, mits het ermee instemt ter ziele te zijn. Als het tot leven wil komen vallen wij het aan en proberen het te doden.” (p.486) Dat klinkt wat mij betreft even strijdbaar als – een eeuw later – de protestsong The times they are changing van Bob Dylan. Ronduit cynisch is Hugo in zijn afrekening met de oude moraal: “Van een zintuig dat je ontbreekt een bron van waarheid maken, daarvoor moet je als blindeman wel lef hebben.” (p.490)
Wat mij betreft mag ook zeker de naam van de vertaler niet onvermeld blijven: Tatjana Daan. Zij is – naast vertaler, uiteraard – ook verantwoordelijk voor de (1686!) voetnoten. En zoals de auteur direct aanwezig is in de tekst, zo is zijn vertaler ook ‘prettig aanwezig’ in de toelichtende voetnoten:
“Het gaat hier om de markies Gaspard de Clermont-Tonnere (1779-1865), die tijdens de Tweede Restauratie minister van Zeevaart (1821-1824) en van Oorlog (1824-1828) was, en bij wie de kardinaal De Clermont-Tonnere uit noot 810 ging logeren.” (Voetnoot 1501, p.1149) Op deze wijze komen de voetnoten zelf haast tot leven…
Er valt natuurlijk nog veel meer te zeggen over dit boek. Laat ik me ertoe beperken de fenomenale opzet van het werk te prijzen, dat erin slaagt om in al zijn complexiteit de breed uitwaaierende verhaallijnen te voorzien van een historisch-kritische achtergrond, om zodoende een monumentaal literair ‘bouwwerk’ te construeren. Mijn drie Franstalige deeltjes doe ik nog niet gelijk de deur uit, maar deze prachtige Nederlandse vertaling zal ik van nu af aan koesteren.
HET ARTIKEL OP DE WEBSITE VAN CICERO
